Ирээдүйн хас

Монголын хас шүтээн хүн төрөлхтний бахархал гэж хэлэх дуртай хүний нэг ээ би. Монголын хас судлал хөгжихийн хэрээр хас тэмдгийг нөмөрсөн коммунизмын хар сүүдэр арилж, тэр чинээгээр монгол хас цагаадаж, хэрэглээ нь өдрөөс өдөрт өргөжин тэлж байна. Нүднээ ил байгаагаар нь Улаанбаатараараа жишээлэн хэлэхэд, монгол түмний хасаас цэрвэх түр цагийн сэтгэлгээ салхинд туугдсан үүл лугаа хийсэн одов. Тэнгэр нэгэнт цэлмэжээ.Тэнд хамар дээрээ хас хадсан микро давхиж энд ирээд “Хас Төв”-ийн өмнө зогсоно. Номын дэлгүүрт очоорой. Тэнд таныг Дэлхийн утга зохиолын академийн доктор, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Гомбожавын Мэнд-Ооёгийн алтан хаст баринтаг бүхий судар бичиг тосч угтана. Хасын түгээмэл хэрэглээний энэ мэт жишээг тоочивч баршгүй. Хас түгсээр, хаа сайгүй хас үзэгдэх нь айсуй сайн цагийн өнгө төрх юм. “Байн байсаар бүх дэлхийг бүрхэх октябрь, бүр нарыг халхлах хувьсгал” гэж хэлээд Их Нацагдорж хүртэл нэг том алдсан байдаг. Харин хас зүйчид бид хэзээ ч алдахгүй. Мөнхтэнгэрийн бэлгэдэл хас мөнх оршин бүх дэлхийг бүрхэх хувьтай.

Хас зүйч М.Энхпүрэв

Авралын хас

“Хүн төрөлхтний хүзүүн дээрээс хэзээ мөдгүй буухаар зэхэж байсан улаан оросын муйхар хар илдээс өрсөж, угтаа бол хотол даяарыг аврах гэж германчууд бид эртний түүхэн баатар Чингисийн нэгэн адил хаст их тугийн дор нэгдэн нягтарч, шударга ёсны төлөөх аугаа их дайныг арга буюу эхлүүлсэн өөр зам байгаагүй. Ингэснээрээ бид алдаагүй, үүнийг цаг хугацаа харуулна” гэсэн фюрерийн баруун гар, рейхсмаршал Герман Вилыелм Герингийн алдарт мэдүүлэг Нюренбергийн процессийн хавтаст хэрэгт байдаг аж. Улаан Оросын зөвхөн монголыг (1920) төдийгүй цаашлаад бүр бүх дэлхийг залгих нууц бөгөөд “мангас төлөвлөгөө” (1940)-г илчилсэн энэ өчил мэдэгдэл Нюренбергийн процессийн хамгийн содон мөч нэг ёсны “эргэлтийн цэг" байв. Коммунист түүх үүнийг сурсан мэхээрээ нууж далдалж чадсан ч худал хуурмагийг ивээгч коммунист суртаал нь бүхэлдээ социалист нийгэмтэйгээ хамт ул мөргүй сөнөжээ, өнөөдөр. “Өндөр шатыг байгуулавч сансрын үзүүрт хүрэхгүй, шалдан мэхийг суравчиг эрлэгийг хуурч барахгүй" хэмээсэн Монголын их мэргэн, эрдэнийн сайн ноён хутагт Дулдуйтын Равжаагийн айлдвар нэгэн биеийн хувь заяан дээр ч, нийгэм төрийн хувь зохиол дээр ч ав адилхан үйлчилгээтэй ёстой төгс үнэн үг ажээ.

Дэлхийн дайнд Гитлерийн Герман хэдийгээр Сталины улаан Оросыг ялаагүй ч түүнийг үхтэл нь бүрэн сульдаасан. Ингэснээрээ, хаст тугийн дор байлдсан германчууд бүхнийг залгигч мангасыг алаагүй ч амыг нь дангинатал үдэж чадсан юм. Оросын “ялалт” гээд байгаа тэр ялалт бол ялагдсантай адил ялалт. Ийм ялалтыг түүхэн өвөрмөц хэллэгээр “пиррова победа” гэдэг. Чухамдаа, хас их төрийн “герман хаялга”-аар дэлхий дахин улааны коммунист халдвараас ахинтаа ингэж нэг аврагдсан түүхтэй.

Түгээмэл өргөн утгаараа германчууд ялж бид ч бас ялжээ. 1945 оны “Бид ялав” медалийн утга чанар монголчуудын хувьд гажилтгүй хэвээр үлдэв. Та нар одоо орос германаа харьцуулж нэг хар даа. Тэгвээс бурхан хэнийх нь талд байсан байгаа нь улам бүр тодорхой болно. Үнэхээр авралын хас... ачит хасыг бурхан ивээдэг юм аа. Өнөөдрийн Бундесвер чинь, хаа очиж, хас төрийн хугархай байхгүй юу. Хаана хас байна, тэнд аврал байнам.

Буруугүй хас

Тийм ээ, нацизмын антисемитизмийн мөн чанар хасдаа байгаагүй. Антисемитизм өөрөө нийгмийн бодит үзэгдэл юм. Эдүгээ ч оршсон хэвээр байна. Хас төрийн төлөө “ажиллаж” байсан төрийн хүчирхэг машинд тухайн үедээ ховройчууд дайрагдсан нь үнэн. Гагцхүү шалтгаан нь, дахиад л, хас биш юм. Энэ дэд гарчгийн дор хойно өгүүлэх санаа үндсэн сэдвээс бяцхан хазайх гажилтын шинжтэйг уншигч танд урьдчилан хэлэх нь зөв болов уу.

1970-аад оны сүүл үе. Орос газар оюутан явсан цагийнхаа дурсамжит нэгэн аялгууг би одоо бүдэг бадаг санаж байна.

Эргэн тойрон ховройчууд, энэ л хорвоо гунигтай

Жой Адамсон еврей, Жорж Помпиду бас еврей

Хаашаа л харнав жүүд жүүд, зүүд зэрэглээ шиг хачин юм аа

Тэнд ч еврей, энд ч еврей... кругом одни еврейи... йй-на-наа...

Нацизмын хас

Ялагдсан нацизмын хас тэмдгийг, “ялсан” гэх комминтерны улаан таван хошуутай адилтган, хооронд нь тэнцүүгийн тэмдгээр холбон илэрхийлэх нэг тийм “алгебржуулж” хялбаршуулсан сэтгэхүй посткоммунист нийгэмд бодитой оршин буй нь анзаарагддаг. Энэ нь “будаа" болсон социализм-коммунизмыг бурангуй харгис нацизмын нэгэн адил яллах гэсэн цаагуураа нийгмийн шударга ёсны төлөөх сэдэлтэй учраас бас ч гэж ойлгож болох үзэгдэл юм. Харин, яг «хас тэнцүү таван хошуу» тэнцэтгэлийн тухайд бол, үүнийг буруушааж өчнөөн зүйл ярьж болохоор байдаг. Германы хас тэмдэг “антисемитизмийн хас” гэдгээрээ нэг үндэстний эсрэг чиглэсэн тотал үйлдлийн бэлгэ тэмдэг байж гэж үзье. Ийм өнцгөөс харах ахул, улаан таван хошуу ч аанай л мөн нийт хүн төрөлхтнийг сорчлон бүр аймаглан устгах геноцид санаа зориг бүхий нийгэм төрийн хамгийн харгис тогтолцооны бэлгэдэл болж таардаг. Тэгэхээр, энд зураач таталбарч маягийн хэт хялбаршуулсан тайлбар тэнцэтгэл яавч үнэн мөний талд биш болох нь ойлгомжтой байна. Хаст Г итлер ари үндэстний генийг сайжруулж “дээд төрөлт хүн” (сверх человек) бий болгох чиглэлд шинжлэх ухааны бүхий л дэвшлийг ашигласан, эндээс, ялангуяа анагаах ухаан, геронтологийн салбарт урьд хожид үзэгдээгүй асар их “ашиг” олсон. Дайнд олзлогдогсдыг “туршилтын туулай” болгож хувиргасан түүний гэсгээлт их гэм нүглийг энд ярьж байна. Гэтэл сартаваах Лениний “улаан таван хошуу” бэлгэдлийн дор, 1920-1932 оны орост, Кобогийн удирдпагаар “ухаант хүн ба адгуусан амьтан” хоёрын дундаас хагас хүн, хагас амьтан буюу чухамхүү “босоо ороолон”-г гаргаж авах ёстой жинхэнэ “шулмын” бурангуй сорилт туршилтуудыг олноор хийж байв. Энэ тухай баримтат нэвтрүүлэг ч бий. Бүр Лениндээ тэд сармагчны засаа суулгаад бүтэлгүйтсэн тухай хүртэл үг яриа гарсан гээд бодогтун. Эдгээрийг, яавч их Оросын ард түмний тусын тулд “тэдний гени мутац, үүлдэр угсааг сайжруулах чиг зорилготой байсан” гэж нотлох үндэсгүй юм.

Улаан таван хошуут халхавчийн дор жинхэнэ гай гамшиг нуугдаж байлаа. Хүйтэн дайны харгалдаант үед, хожим тарж бутарсан Зөвлөлт Оросыг АНУ-ын Ерөнхийлөгч Рональд Рейган “Босоо ороолонгийн эзэнт гүрэн” гэж цоллосон. Яг үнэндээ бол Рона “артист” үнэнийг хэлсэн, тэр хэнийг ч гүтгээгүй юм. 1945 оны Нюренбергийн шүүх дээр “Миний баруун талд Иосиф Сталиныг, зүүн талд Уинстон Черчиллийг суулгаад биднийг хамтад нь ялласан нөхцөлд би сая “цуст алуурч”-ийн эгнээнд орсноо хүлээнэ зөвшөөрнө. Өөрөөр бол хэзээ ч үгүй” гэсэн рейхсминистр Герман Вильгелм Герингийн алдарт өчил ч нацизмын мөн чанар "хас"-даа байгаагүйг хэлээд өгнө.

Антисемитизмийн хас

XX зууны Европын бараг бүх улс орны эдийн засаг, нийгэм, улс төр, шашинмөргөлийнтогтолцоондзонхилох нөлөөгөө бүрэн тогтоож чадсан семит угсааныхан бол чухамдаа бидний нөгөө хэлээд байдаг ховройчууд билээ. Жүүдийг зүхэн занах нацист үзлийн бэлгэдлээр Адольф Гитлер чухамхүү хас тэмдгийг сонгосон нь үнэхээр “эрин зууны оньсого”-т тооцогдмоор их сонин содон үзэгдэл юм. Хүннү-Готын цэрэг дайны эвслээс эхлэн түүхэндээ гурван ч удаа Европын их эзэнт гүрнийг байгуулж чадсан арийчууд зөвхөн III рейхийн үедээ л сая Чингисийн хас төрийг “герман хувилбар”-аар нь шинээр цогцлоон байгуулахаар зориг шулуудсан. Үүнийгээ тэд тэр үедээ ихэд чандпан нууцалж байлаа. Аппениний хойгт бэхэлсэн цэрэг стратегийн нүсэр бөгөөд чухаг байгууламжаа А.Гитлер “Чингисийн хориглолт” хэмээн нэрийдсэн нь дээрхэд холбогдох сонирхолтой гэмээр баримт нотолгоо юм. ХБНГУ-ын нэрт монголч эрдэмтэн Райнхолд Ноймон Ходицийн 1985 онд хэвлүүлсэн “Чингис хаан” номд “Фюрерийн хувьд улаан орос лугаа халдаан довтолсныгоо анхнаасаа зөвтгөх нэг жинтэй өвөрмөц аргумент байсан.Тэрнь Адольф Г итлерийн дагаж мөрдсөн “Чингис хааны хас их төрийн (цэргийн дапд) номлол” юм. Энэ санаа тухайн үеийн “Германы долоо хоногийн тойм”-ын 1941 оны 10 сарын 8-ны өдрийн ээлжит дугаарт нийтлэгдэж нийтэд ил болов” гэсэн байна. Германы зүгээс харилцан үл довтлох гэрээгээ зөрчин 1941.6.22-нд Зөвлөлт орост дайлаар орж, дэлхийн их дайны зарлаагүй шатыг эхлүүлсэн. Энд дурдсан он сарыг сайн ажиглах хэрэгтэй. Дээрх огноог онцлон цохож мистицизмийн аяс оруулан тэмдэглэхэд, яг монголчуудын бэлэгшээлт 108 хоног дээр нь фюрерийн зориудын бодпоготойгоор “номлолын тухай мэдээлэл” өгч үүгээрээ чухамдаа, “тухайн цагт III Рейхийн өмнө тулгарсан эрхэм дээд зорилго бол тэр нэгэн сайн цагт Чингэсийн байгуулсан хүчирхэг их хас төрийг европ-азийг дамнуулан дахин шинээр цогцлоон байгуулах явдал мөн” гэдгээ тунхаглан зарласан мэт бөлгөө.

Эсгий туургатны хас

Урлаг судлалын доктор профессор С.Бадралын угсаатан зүйн түүвэр цуглуулгад буй “108 шидэт үсэг” нэрт эртний гар бичмэл сударт хас тэмдгийг мөнх тэнгэрээс буулгасан “шидэт дүрс”, “шидэт тамга”, “шидэт үсэг”, “саяг үсэг” хэмээн өгүүлснийг үзээд, миний бие хасыг манай нүүдэлчин монгол түмэн хэзээнээс нэгэн төрөл зүйлийн “үсэг”-т тооцож ирсэн уламжлалт сэтгэлгээ оршин байдгийг олж мэдэн олзуурхан баярлаж бүлгээ. Гэвч харамсалтай нь “Монголын зуун” (XIII зуун)-д хамаарах нотлох баримт төдийлэн сайн олдож өгөхгүй зовоож байв. Саяхан би Монголын алтан ургийн сурвалжит язгууртнуудын хятадаар бичсэн “утга уянгын богино шүлгиин цоморлиг лугаа танилцах явцдаа, чухам л дээрх “пробел”-ийг нөхюү хэмээн зориудаар илгээсэн мэт гайхамжигт жишээ олов. Хэл бичгийн ухааны доктор Я.Ганбаатар 2007 онд Улаанбаатарт хэвлүүлсэн “Юань Улсын үеийн монголчуудын хятадаар бичсэн “...шүлгийн сонгомол” номд XIII зууны монголчууд хас тэмдгийг “хас үсэг, “алтан тамга” гэж шүтэн дээдэлж ирснийг илтгэх шад бадгууд нэг бус байна. Тэнд, жишээлбэл,

“Хас үсэгт алтан тамга хундаган чинээ их

Хан, Тангийн эрхэм гүнж ураг барилдсан адил

"Аав ван минь Бижи мэт өнө мөнх насалтугай

“Аруухан баатар хэзээд чамд тулгуур болтугай”... гэжээ.

Мөн, өмнө цухас ишилсэн “Монгол-Түрэг (хэлний) толь бичиг”-т ч хасын зарим тайлалд хамаатал бүхий өгүүлэмж хэд хэд тааралдсан.

Эл бүхнээс үзэхэд хас үсэг, хас ухагдахуун түүнд хамаатах санаа агууламж бүхэн Монголын их хаадын түгээн дэлгэрүүлсэн их өв соёлын өөдөс хэлтэрхий мөнөөс мөн гэдэг нь харагдлаа. Ер нь эсгий туургатан монголчууд хэзээнээсээ хүй орчлонгийн мөн чанарыг, түүнд нь тохирсон саяг-буугаар дамжуулан таньж мэддэг хосгүй чадамжаа хүн төрөлхтөнд нэг бус удаа нотлон харуулсан юм. Энэ чиглэлд харьцангуй шинэ гэмээр жишээ бол Халхын Өндөр гэгээн Занабазар (17-аар зуун)-ын сонгодог бүтээл саяг-буу тэмдэг байна. Түүнийг ч бид мөн "Соёмбо үсэг" үсэг хэмээхүйн зэрэгцээ, ихэд дээдлэн биширч бүр төрийн ордныхоо оройн чимэг болгон гүн хүндэтгэлтэйгээр залаад байна бус уу. Үүнээс үүдэн Хас төрийг ухварлахуйд.